Η άποψη του Aγίου Νεκταρίου για τη γυμναστική και τους γυμναστικούς συλλόγους
Του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ναυπάκτου κ. Ιεροθέου
Απόσπασμα εισηγήσεως του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ. Ιεροθέου, στο δεύτερο Αθλητικό Συνέδριο / Ημερίδα στελεχών Νεότητος, με θέμα “Αθλητική και Πνευματική Άσκηση, το σώμα στον Αθλητισμό και στην Ορθόδοξη Πνευματικότητα”, που διοργάνωσε με την ευθύνη της Συνοδικής Επιτροπής για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος και πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 27 Σεπτεμβρίου 2003 στο Διορθόδοξο Κέντρο της Ιεράς Μονής Πεντέλης.
Ο πλήρης τίτλος της εισηγήσεως του Σεβασμιωτάτου κ. Ιεροθέου ήταν: «Αθλητική και Πνευματική Άσκηση, το σώμα στον Αθλητισμό και στην Ορθόδοξη Πνευματικότητα», και εκτενή τμήματά της δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Εκκλησιαστική Παρέμβαση», στα τεύχη Οκτωβρίου και Νοεμβρίου 2003 (τεύχη 93 και 94) Το πλήρες κείμενο μπορεί να αναζητηθεί επίσης στην ιστοσελίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Ναυπάκτου (www.parembasis.gr).
Ο άγιος Νεκτάριος, Επίσκοπος Πενταπόλεως, το έτος 1901 ευρισκόμενος στην Αθήνα συνέταξε και δημοσίευσε ένα κείμενο με τίτλο «Περί γυμναστικής». Η περίοδος αυτή είναι σημαντική, διότι όπως είναι γνωστόν λίγα χρόνια προηγουμένως, ήτοι το 1896, είχαν γίνει στην Αθήνα οι Ολυμπιακοί Αγώνες και όπως ήταν επόμενο είχε καλλιεργηθή ένα πνεύμα ευφορίας γύρω από τον αθλητισμό και ιδρύονταν πολλοί γυμναστικοί σύλλογοι για τον σκοπό αυτό. Επομένως, είναι ενδιαφέρον να δούμε την άποψη ενός αγίου, του μεγάλου αγίου των ημερών μας για το θέμα που μας απασχολεί. Έτσι θα έχουμε και ένα κριτήριο με το οποίο θα κρίνουμε και τα σύγχρονα γεγονότα σχετικά με την άθληση και τους Ολυμπιακούς αγώνες. Το άρθρο αυτό αναδημοσιεύθηκε από τον Μητροπολίτη Κένυας και Ειρηνουπόλεως Μακάριο στο βιβλίο του «Ιστορικά Ανάλεκτα Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής”, τόμος Α/, Λευκωσία 2002.
Στην αρχή του κειμένου του ο άγιος Νεκτάριος προτάσσει τον λόγο του Αριστοτέλους, σύμφωνα με τον οποίο «Τα τε υπερβάλλοντα γυμνάσια και τα ελλείποντα φθείρει την ψυχήν? σώζεται δε η σωφροσύνη υπό της μεσότητος». Με την πρόταξη αυτού του αριστοτελικού λόγου γίνεται φανερό ότι ο άγιος Νεκτάριος είναι υπέρ του μέτρου, γιατί κάθε υπερβολή δημιουργεί προβλήματα στην ψυχή του ανθρώπου, ενώ η μεσότητα είναι εκείνη που σώζει την σωφροσύνη. Αυτό, βέβαια, όπως θα δούμε στην συνέχεια, σημαίνει ότι ο άγιος Νεκτάριος δέχεται την γυμναστική και την άθληση του σώματος, αρκεί να τηρούνται οι προϋποθέσεις της μεσότητος.
Ο άγιος Νεκτάριος αρχίζοντας την ανάλυση του θέματός του με βάση το αριστοτελικό αυτό χωρίο, το οποίο ονομάζει «σοφόν απόφθεγμα», θεωρεί ότι η σύμμετρη σωματική γυμνασία, θεωρήθηκε από όλους ως ο αληθινός χαρακτήρας κάθε τελείας παιδεύσεως. Γράφει: «η σύμμετρος σωματική γυμνασία εθεωρήθη απ’ αιώνων υπό πάντων των πεπολιτισμένων εθνών ως αναγκαία άσκησις και αναπόσπαστος ακόλουθος, και σύντροφος παντός ελευθέρου και εύ ηγμένου πολίτου, και της τελείας παιδεύσεως ο αληθής χαρακτήρ».
Στην συνέχεια προχωρεί για να τεκμηριώση την άποψη αυτή, με το σημαντικό επιχείρημα ότι υπάρχει στενός σύνδεσμος μεταξύ ψυχής και σώματος και κατά συνέπεια υπάρχει αλληλεπίδραση των δύο αυτών στοιχείων του ανθρώπου. Κάθε τί που συμβαίνει στο σώμα του ανθρώπου ανταποκρίνεται στο ενιαίο πρόσωπο και το ίδιο συμβαίνει και στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου. Όταν το σώμα πάσχει, ο άνθρωπος λέγει ότι «εγώ πάσχω». Το ίδιο, βέβαια, συμβαίνει και με το πάθος της ψυχής «διά το ενιαίον πρόσωπον». Επομένως και τα δύο στοιχεία ασθενούν και τα δύο υγιαίνουν με την αλληλοεπίδραση του ενός επί του άλλου. Οπότε «ο άνθρωπος οφείλει να προνοήση υπέρ της ενισχύσεως αμφοτέρων». Το συμπέρασμα δε αυτού του σημείου, κατά τον άγιο Νεκτάριο είναι ότι «η άσκησις και η γυμνασία του τε σώματος και του πνεύματος, παντί εύ ειδότι τα περί αυτόν, εισί συμφυή καθήκοντα, επιβαλλόμενα αυτώ υπό της ιδίας φύσεως και του προορισμού του? διότι το μεν σώμα ευεκτούν υπηρετεί τη ψυχή προθύμως και αόκνως, η δε ψυχή, ανεπτυγμένας έχουσα τας εαυτής δυνάμεις, σωφρονεί και υγιαίνει και τας του σώματος δυνάμεις σωφρόνως χειρίζεται». Κατά τον άγιο Νεκτάριο όχι μόνον η ψυχική υγεία του ανθρώπου βοηθά το σώμα, αλλά και η σωματική υγεία του ανθρώπου βοηθά στην υγεία της ψυχής.
Ύστερα από αυτήν την γενική τοποθέτησή του ο άγιος Νεκτάριος προχωρεί στο να υπογραμμίση την αλήθεια ότι για την ανάπτυξη αμφοτέρων, δηλαδή της ψυχής και του σώματος, χρειάζεται μεγάλη επιμέλεια και πρόνοια για να μη οδηγηθή ο άνθρωπος στα άκρα. Μάλιστα, η πρόνοια και η άσκηση του σώματος πρέπει να είναι λελογισμένη, διότι η υπερβολική άσκηση του σώματος φθείρει την ψυχή. Γενικά «η άκρα προς το έν πρόνοια έσται αμέλεια προς το έτερον». Ιδιαιτέρως επιμένει στην φθορά που προξενεί στον άνθρωπο η υπερβολική άσκηση του σώματος. Μια τέτοια υπερβολική άσκηση διαφθείρει κατά διπλό τρόπο την ψυχή. Ο πρώτος τρόπος είναι η έμμεση φθορά της ψυχής με την ασθένεια, και ο δεύτερος τρόπος γίνεται με την υπερβολική δύναμη του σώματος, διότι η υπερβολική δύναμη του σώματος «δυσκάθεκτον και δυσήλατον αυτό καθιστά και ανυπότακτον και θρασύ και προς τας της ψυχής διακελεύσεις απειθές». Και επειδή δεν εξασκείται στην περίπτωση αυτή και παράλληλη γυμνασία της ψυχής και κατά συνέπεια εκείνη ασθενεί, γι’ αυτό μια τέτοια υπερβολική γυμναστική και άθληση του σώματος του παρέχει «τό θράσος να επαναστατή κατά του πνεύματος και να ζητήση να καθυποτάξη αυτό και υπαγάγη υπό το κράτος του».
Οι απόψεις αυτές οδηγούν τον άγιο Νεκτάριο στο να καταγράψη με ακρίβεια ποιός τελικά είναι ο σκοπός της γυμναστικής, δηλαδή της άσκησης του σώματος. Ο λόγος του είναι ξεκάθαρος. Γράφει: «Όθεν δια της γυμναστικής δεν επιζητείται η επίτευξις αθλητικής ρώμης, ουδέ η ακατάβλητος και αδάμαστος των μυώνων δύναμις, αλλ’ η ενίσχυσις των σωματικών δυνάμεων προς πρόθυμον ικανοποίησιν των απαιτήσεων του πνεύματος και πλήρωσιν των επιβεβλημένων αυτώ καθηκόντων? διότι σκοπόν προτίθεται η γυμναστική ν’ αναδείξη ουχί αθλητάς των γυμνικών αγώνων, αλλ’ άνδρας τελείως μεμορφωμένους, ικανούς προς πάσαν επιχείρησιν? γνωστόν δε ότι η άσκησις προθυμοτέρους προς τους αγώνας καθιστά δια την έξιν και φιλοπονωτέρους δια την προς τους πόνους οικείωσιν.
Μεσότης άρα εν τη γυμνασία προς διάσωσιν της σωφροσύνης? ήτοι αρμονική ανάπτυξις των δυνάμεων της ψυχής και του σώματος μέν, όπως κυριαρχή του σώματος, του δέ, όπως προθύμως εκπληροί τα κελεύσματα».
Αφού καθόρισε με προσοχή ότι σκοπός της αθλήσεως είναι να καταστήση τον άνθρωπο ολοκληρωμένο, στην συνέχεια τονίζει ότι έργο της Πολιτείας, που πρέπει να μεριμνά και να ενδιαφέρεται για την προσφορά τελειοτέρας αγωγής προς τους νέους, είναι να ενδιαφερθή και για το έργο αυτό και μάλιστα, όπως γράφει, πρέπει η παρούσα γενεά να λάβη την υποχρέωση «νά συμπληρώση το έργον των πατέρων της» και να εργασθή για το μεγαλείο του έθνους και να αγωνίζεται με ετοιμότητα «μή άλλοι ανθ’ ημών στήσωσι τα τρόπαια εν τη Ανατολή, ήτις κλήρος έλαχε τη Ελλάδι». Αυτόν τον σκοπό επιτελούν οι διάφοροι Σύλλογοι που ιδρύονται.
Μέσα στα πλαίσια αυτά κάνει λόγο για την ευεργετική παρουσία των Συλλόγων καί, βέβαια, εννοεί τους Συλλόγους που ιδρύονταν με σκοπό την άθληση του σώματος και την γενικότερη μόρφωση και τελείωση των νέων ανθρώπων. Το έργο των Συλλόγων, κατά τον άγιο Νεκτάριο, είναι μεγάλο και ωφέλιμο «διότι προώρισται ν’ αναδείξη καλούς καγαθούς άνδρας, ισχυρούς να δειχθώσιν ωφέλιμοι τη πατρίδι. Οι σύλλογοι τοιούτο δέον να έχωσι πρόγραμμα? δέον εστί να επιζητώσι να βαδίσωσιν επί τα ίχνη των προγόνων των, και να φανώσιν εφάμιλλοι προς την αρετήν των πατέρων των, και να συντελέσωσιν εις την πρόοδον και ανάπτυξιν της ιδιαιτέρας αυτών πατρίδος. Οι σύλλογοι δέον να φέρωσι μεθ’ εαυτών πάντα τα απαιτούμενα προσόντα προς ενίσχυσίν των και προς επίτευξιν του επιδιωκομένου σκοπού».
Κάνοντας λόγο για την προσφορά των Συλλόγων αυτών και πάλιν βρίσκει την ευκαιρία να επανέλθη στον τονισμό της ανάγκης συνδυασμού της σωματικής και της ψυχικής ασκήσεως που συντελεί στην αληθινή μόρφωση του ανθρώπου. Γράφει: «η σωματική γυμνασία και η πνευματική ανάπτυξις εισίν οι δύο πόλοι, περί ούς στρέφεται η τελεία μόρφωσις και η τελεία αγωγή». Τα αποτελέσματα μιας τέτοιας ολοκληρωμένης αγωγής είναι μεγάλα διότι «ο κατ’ αμφότερα ανεπτυγμένος άνθρωπος αποβαίνει ανήρ ευδαίμων, έξοχος, μεγαλεπίβολος, μεγαλοπράγμων, ισχυρός και προς πάσαν επιχείρησιν ικανός, ωφέλιμος δε προς πάντας και εν παντί καιρώ». Με τον τρόπο αυτό καλλιεργείται η διάνοια του ανθρώπου και κυρίως η αρετή της σωφροσύνης, η οποία κατά τον Αριστοτέλη είναι «τό σύμβολον της υγείας της ψυχής και η μήτηρ πάσης αρετής» .
Οι Σύλλογοι και μάλιστα οι γυμναστικοί πρέπει να προσφέρουν μια τέτοια παιδεία στους νέους. Γι’ αυτό ο άγιος Νεκτάριος θα γράψη: «Ταύτης της αρετής την επίτευξιν δέον να επιδιώκωσιν οι γυμναστικοί σύλλογοι, οίτινες προς τοις άλλοις να προτίθενται δια της συνεχούς ομιλίας των εταίρων να συσφίγξωσι τους δεσμούς της φιλίας, να αδελφοποιήσωσι την νεολαίαν, να διασκεδάσωσι τας ταπεινάς αντιπαθείας και αντιζηλίας, ν’ αποσπάσωσιν αυτήν των ματαίων και ανωφελών ασχολιών, να εισαγάγωσιν εις το στάδιον της προπαρασκευής, ν’ αναπτύξωσι την ευγενή άμιλλαν, αυξήσωσι την φιλοτιμίαν, απομακρύνωσι την αργίαν, την γενέτειραν της ακηδείας, της χαυνότητος, της αμελείας και πάσης κακίας και προπαρασκευάσωσιν άνδρας κρατερούς προς υπεράσπισιν των δικαίων της πατρίδος.
Τοιούτος δέον να ή ο σκοπός των συλλόγων» .
Όταν οι γυμναστικοί Σύλλογοι έχουν αυτόν τον σκοπό, να γυμνάζουν το σώμα και την ψυχή συμμέτρως, τότε κανείς δεν μπορεί να έχη αντίρρηση για το έργο που επιτελούν. «Πώς δυνάμεθα και τον ελάχιστον να επιδείξωμεν ενδοιασμόν περί της εκ των τοιούτων συλλόγων προσδοκομένης μεγάλης ωφελείας, όταν βλέπωμεν τον νουν βουλευόμενον τα άριστα, το δε σώμα ακόπως εκτελούν τα καλώς βεβουλευμένα;» .
Δεν σταματά, όμως, μόνον στο να τονίζη την αξία των Συλλόγων, αλλά προχωρεί στο να υποστηρίξη την άποψη ότι η έλλειψη τέτοιων Συλλόγων είναι «μαρτύριον της ατελούς αναπτύξεως» και της στερήσεως πολλών αγαθών. Επαινεί δε την Ευρώπη που έχει καταλάβει την αξία των Συλλόγων. «Η πεπολιτισμένη Ευρώπη αριθμεί τοσούτους συλλόγους γυμναστικούς, ών το πλήθος υπερβαίνει τον αριθμόν των σχολείων. Οποίους δε αγλαούς καρπούς αποφέρουσι, πάντες γινώσκομεν”.
Μετά την ανάλυση των σκέψεων του ο άγιος Νεκτάριος φθάνει στο συμπέρασμα ότι η Πολιτεία, οι δημοτικοί άρχοντες και η ευπορούσα τάξη πρέπει να υποστηρίξουν την δημιουργία των γυμναστικών Συλλόγων για την ισόρροπη ανάπτυξη του ανθρώπου. Γράφει:
«Την σπουδαιότητα και την αναγκαιότητα των τοιούτων συλλόγων αι κοινωνίαι, κατανοήσασαι, εκθύμως αυτούς υπεστήριξαν. Προς επίτευξιν δε του επιδιωκομένου σκοπού δέον οι γυμναστικοί ούτοι σύλλογοι να τύχωσι της προσηκούσης υποστηρίξεως, των τε επιτοπίων δημοτικών αρχών, των πολιτευτών και πάσης εν γένει της κοινωνίας, μάλιστα δε της ευπορούσης τάξεως, όπως βαδίσωσιν απροσκόπτως προς το στάδιον του αγώνος και εκπληρώσωσιν ασφαλώς τον οποίον προτίθενται μέγαν σκοπόν» .
Από την παρουσίαση των σκέψεων του αγίου Νεκταρίου εξάγονται τα ακόλουθα συμπεράσματα.
Ο άγιος Νεκτάριος έζησε σε μια εποχή στην οποία υπήρχε ευφορία για την δημιουργία γυμναστικών Συλλόγων, ύστερα από τους Ολυμπιακούς αγώνες της Αθήνας το 1896, για την ανάπτυξη της γυμναστικής και της σωματικής αθλήσεως. Αυτό, άλλωστε, παρετηρείτο την εποχή εκείνη και στην Ευρώπη. Βλέποντας αυτό το γεγονός ο άγιος Νεκτάριος δεν το αρνείται, δεν το κρίνει αρνητικά, δεν το σχολιάζει κριτικά, αλλά κάνει θετικές προτάσεις. Αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της αθλήσεως του σώματος, αλλά τονίζει ότι αυτό πρέπει να γίνεται σύμμετρα και πάντως παράλληλα με την άσκηση της ψυχής. Προς τον σκοπό αυτό χρησιμοποιεί χωρίο του Αριστοτέλους, το οποίο σχολιάζει από πλευράς ορθοδόξου. Και εκείνο που παρατηρεί κανείς από το κείμενο του αγίου Νεκταρίου, όπως και σε όλα τα κείμενά του, είναι και η ευγένεια του χαρακτήρος του και η εσωτερική του ηρεμία και πραότητα.
Ο τρόπος αυτός μας δείχνει πώς και εμείς πρέπει να εργαζόμαστε στην κοινωνία μας, ακόμη και σε αυτά τα φαινομενικά αρνητικά γεγονότα. Πρέπει να εντοπίζουμε το θετικό σημείο κάθε γεγονότος και στην συνέχεια με επιχειρήματα, με ευγένεια να οικοδομούμε το πώς πρέπει να γίνεται κατά τον καλύτερο τρόπο για να έχη ευεργετικά αποτελέσματα.