"ΗΘΟΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ"

Ἱερώτατε Μητροπολῖτα Πατρῶν καί ἀγαπητέ ἐν Χριστῷ ἀδελφέ κύριε Νικόδημε,
Ἐλλογιμώτατοι κύριοι Πρύτανι καί Καθηγηταί τοῦ Πανεπιστημίου τῶν Πατρῶν,
Τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά,

Εἰσαγωγή

Εὐχαριστοῦμεν ἐκ βάθους καρδίας διά τήν πρόσκλησιν καί τήν τιμήν νά ἀνέλθωμεν εἰς τό βῆμα τοῦτο καί νά ἀπευθύνωμεν εἰς ὑμάς τόν λόγον.

Ἀπεδέχθημεν εὐχαρίστως τήν εἰς τήν ἡμετέραν Μετριότητα ἀπονομήν τοῦ τίτλου τοῦ ἐπιτίμου διδάκτορος τοῦ ὑμετέρου ἐγκρίτου Πανεπιστημίου διά δύο κυρίως λόγους. Πρῶτον, διότι αἰσθανόμεθα ὅτι ἡ προσγενομένη τιμή ἀπευθύνεται καί δικαιωματικῶς ἀνήκει εἰς τήν Μητέρα Ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ Μεγάλην Ἐκκλησίαν, τήν Ἐκκλησίαν δηλαδή τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον, καί εἰς ὅ,τι αὐτό ὑπήρξε διά τόν Ἑλληνισμόν καί τήν ἀνά τόν κόσμον Ὀρθοδοξίαν ἐπί χρόνον μείζονα τῆς μιᾶς καί ἡμισείας δεκάδος αἰώνων καί συνεπῶς δέν εἴχομεν τό δικαίωμα νά ἀρνηθῶμεν τήν πρός αὐτήν τιμήν διά λόγους προσωπικῆς μετριοφροσύνης, καί, δεύτερον, διότι οὕτω μᾶς δίδεται ἡ εὐκαιρία μιᾶς προσωπικῆς συναντήσεως καί γνωριμίας μέ τήν ἐκλεκτήν ὁμήγυριν τῶν Ἐλλογιμωτάτων Καθηγητῶν καί τῶν φιλομαθῶν φοιτητῶν τοῦ ἐγκρίτου καί εὐφήμως γνωστοῦ, ἄν καί σχετικῶς μικρᾶς ἡλικίας, Πανεπιστημίου τῶν Πατρῶν.

Ὁ Ἀρχιερεύς, ὡς ἐκκλησιαστικός ἡγέτης, δέν περιορίζεται εἰς τήν ἄσκησιν διοικητικῶν καθηκόντων, οὐδέ εἰς τήν ἀπρόσωπον διδασκαλίαν. Ὡς ποιμήν λογικῶν προβάτων, τά ὁποῖα γνωρίζει κατ' ὄνομα καί καλεί αὐτά, ἐνδιαφέρεται πρωτίστως διά τήν προσωπικήν σχέσιν πνευματικῆς κοινωνίας καί πατρότητος. Θέλει νά εἶναι ὁ ἀποδέκτης ὅλων τῶν προβληματισμῶν, τῶν ἀγωνιῶν, τῶν θλίψεων, τῶν εὐχαρίστων ἐμπειριῶν καί ἐν γένει τῶν βιωμάτων τοῦ συνανθρώπου του, ἵνα διά τῆς ἐνεργούσης δι' αὐτοῦ χάριτος τοῦ Θεοῦ τά μέν βάρη ἄρῃ, τάς δέ χαράς ἐνισχύσῃ, τά ἀμφίβολα διασαφηνίσῃ, τά προβλήματα ἐπιλύσῃ, τάς θλίψεις ἀποσυμπιέσῃ, καί ἐν γένει ἵνα μεταδώσῃ εἰς αὐτόν τήν ἐλευθεροῦσαν γνῶσιν τῆς ἀληθείας. Ὁ λόγος τοῦ Κυρίου «δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καί πεφορτισμένοι κἀγώ ἀναπαύσω ὑμᾶς» (Ματθ.11,28) εἶναι λόγος τόν ὁποῖον ὑπαρξιακῶς, ἀλλά σιωπηλῶς ἐπαναλαμβάνει πρός ὅλους ἐξ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ. Ὅπως ὁ Χριστός αἴρει ἀπό τούς ὤμους τῶν ἀνθρώπων τά βαρέα καί δυσβάστακτα φορτία, τά ὁποῖα θέτουν ἐπ' αὐτῶν οἱ αὐστηροί ἠθικολόγοι τῶν τυπικῶν διατάξεων καί κανονισμῶν, ἐπιθέτων ἀντ' αὐτῶν τό ἰδικόν του φορτίον τῆς οὐσιαστικῆς ἀρετῆς, τό ὁποῖον εἶναι ἐλαφρόν (Ματθ.11,30), κατ' αὐτόν τόν τρόπον καί ὁ ποιμαίνων ἀνθρώπους Ἀρχιερεύς ἐπιθυμεῖ διακαῶς νά ἀντικαταστήσῃ τό δυσβάστακτον φορτίον τῶν τυπικῶν καί σχολαστικῶν ἠθικῶν κανόνων, μέ τόν ἐλαφρόν καί εὔχρηστον ζυγόν τῆς ἐλευθέρας ἀπό τοῦ ἄγχους τῆς τυπολατρείας οὐσιαστικῆς καθαρότητος τῆς συνειδήσεως. Αὐτό προϋποθέτει μίαν προσωπικήν σχέσιν, μίαν προσωπικήν ἐπαφήν καί ἀνάπτυξιν ἐμπιστοσύνης, διότι περιέργως ὁ ἄνθρωπος συνήθως δέν θέλει νά ἀπαλλαγῇ ἀπό ἐκείνα, τά ὁποῖα τόν βαραίνουν και ἰδίως ἀπό τά αἰσθήματα ἐνοχῆς καί εὐθύνης διά τῆς βοηθείας ἄλλου, τόν ὁποῖον καί δυσχερῶς ἐμπιστεύεται, ἀλλά διά τῆς ἱδικής του ἀνεπαρκοῦς δυνάμεως.

Δέν είναι, λοιπόν, παράξενον, ὅτι ὁ Ἀρχιερεύς ἕλκεται ἀπο ὁ,τιδήποτε ἁγνόν καί ἀνθρώπινον δημιουργεῖ, ὡς ἡ παροῦσα σύναξις, προσωπικήν σχέσιν καί γνωριμίαν, σχέσιν φιλικήν, σχέσιν οἰκειότητος καί ἐμπιστοσύνης. Αὐτό δίδει μίαν ἐξήγησιν εἰς τήν προθυμίαν μετά τῆς ὁποίας ἀπεδέχθημεν τήν πρόσκλησιν ὅπως ἔλθωμεν πρός ὑμᾶς. Σᾶς ἀγαπῶμεν, καί σᾶς ἀγαπῶμεν πατρικῶς, δηλαδή ἀνιδιοτελῶς. Δέν εἶναι ἡ τιμή, τήν ὁποίαν μᾶς ἀποδίδετε, ἐκείνη ἡ ὁποία μᾶς ἑλκύει πρός τό πλησίασμά σας. Εἶναι ἡ ἀγάπη, ἡ ὁποία χρησιμοποιεῖ τήν τιμήν ὡς ἐφαλτήριον διά νά πλησιάσῃ τούς τιμῶντας καί νά ἀνταλλάξη μετ' αὐτῶν μέ πολλήν ἁπλότητα τήν ἁπλῆν φιλικήν ἀνθρωπίνην παρουσίαν, τήν αἴσθησιν τῆς κοινότητος τῆς ζωῆς, μέ ὅσα τερπνά ἤ δυσάρεστα τήν συνοδεύουν, τό μοίρασμα τοῦ βιώματος μέ κάποιον διατεθειμένον νά συνυπάρξῃ χωρίς νά ἐνοχλῇ οὔτε νά ἐνοχλῆται ἀπό τόν ἄλλον, αὐτήν τήν αἴσθησιν τῆς διακριτικῆς προσφοράς ὄχι σπουδαίων δώρων ἤ σοφῶν συμβουλῶν, ἀλλά ὀλίγου χρόνου μετά συμπαθείας διά τόν μονήρη ὁδοιπόρον τῆς ζωῆς, τόν ἑλκυόμενον ἀπό τήν ἀνάγκην μιᾶς προσωπικῆς παρουσίας.

Δι' αὐτό, λοιπόν, ἤλθομεν προθύμως κοντά σας, διότι ἠσθάνθημεν ὅτι διαθέτετε δι' ἡμᾶς αὐθορμήτως καί ἐλευθέρως μέρος τοῦ πολυτίμου χρόνου σας, εἰς μίαν ἐκδήλωσιν ἀγάπης, ἡ ὁποία δικαιώνει τόν ὄντως ἄνθρωπον, τόν ὁποῖον κρύπτετε εἰς τάς καρδίας σας. Ἀντιστοίχως καί ἡμεῖς εὐχαρίστως διαθέτομεν τόν ἀνάλογον χρόνον διά νά βιώσωμεν ἀπό κοινοῦ μερικάς ἀνθρωπίνας στιγμάς, ἀνταξίας ἴσως πρός ἐκείνας τάς ὁποίας θά ζῶμεν αἰωνίως εἰς τήν ἐπέκεινα τοῦ χρόνου μακαριότητα, ὅτε ἡ παρουσία τοῦ ἄλλου θά πληροῖ τήν ὕπαρξιν καί θά εἶναι ἡ τελεία ἀπόλαυσις τῆς ἀγάπης.

Μᾶς ἀπεκαλύφθη ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἀγάπη, δηλαδή κίνησις πρός τόν ἄλλον, χαρά ἀνιδιοτελής διά τό ὅτι ὑπάρχει ὁ ἄλλος καί διά τό ὅτι βλέπομεν εἰς τό βλέμμα του τήν χαράν του διά τό ὅτι ὑπάρχει καί διά τό ὅτι ζῇ ὅσα ὁ Θεός συνέδεσε μέ τήν ζωήν. Ἴσως δέ τό σπουδαιότατον βίωμα τῆς ζωῆς εῖναι ἡ αὐτοσυνειδησία ἐκάστου καί ἡ συνείδησις τῆς αὐτοσυνειδησίας τοῦ ἄλλου καί τῆς δυνατότητος κοινωνίας τῶν συνειδήσεων, δηλαδή αὐτῆς ταύτης τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως, ἡ ὁποία, ἐν τελευταίᾳ ἀναλύσει, ὡς προσωπική, ὑπάρχει πάντοτε ἑν ἀναφορᾷ καί μόνον πρός ἄλλην προσωπικήν ὕπαρξιν.

Αὐτή ἡ κοινωνία τῶν συνειδήσεων, ἡ ἀλληλοπεριχώρησις τῶν προσωπικῶν ὑπάρξεων, συντελεῖται διά τῆς διοχετεύσεως τῆς μιᾶς εἰς τήν ἄλλην. Εἶναι μία προσφορά ὁλοκλήρου τῆς ὑπάρξεως πρός τήν ἄλλην ὕπαρξιν. Αὐτήν τήν προσφοράν πρός τόν ἄλλον καί τήν ἀποδοχήν τοῦ ἄλλου, αὐτήν τήν ἀπροϋπόθετον ἔλξιν ἀπό τόν ἄλλον, ὀνομάζομεν ἀγάπην. Ἡ διοχέτευσις αὐτή διά τάς ἀμιγῶς πνευματικάς προσωπικάς ὑπάρξεις γίνεται κατά τρόπον ἄμεσον καί νοερόν, ὑποδηλούμενον ὑπό τῆς ἐν τῷ Ἀκαθίστῳ Ὕμνῳ φράσεως: «τό προσταχθέν μυστικῶς λαβών ἐν γνώσει». Κατά τήν παροῦσαν ὅμως φάσιν τῆς ζωῆς, καθ' ἥν περιβαλλόμεθα διά ὑλικοῦ σώματος, γίνεται τόσον διά μιᾶς ἀμέσου πνευματικῆς κοινωνίας, ὅσον καί διά τοῦ ἐνάρθρου λόγου. Ὁμιλοῦντες πρός ὑμᾶς μεταφέρομεν τό περιεχόμενον τοῦ ἐσωτερικοῦ μας κόσμου εἰς τόν ἰδικόν σας καί ἀκούοντες ὑμᾶς εἰσάγομεν τόν ἰδικόν σας κόσμον ἐντός ἡμῶν. Ἀλλ' ὁ ὄγκος τοῦ περιεχομένου τῶν ψυχῶν εἶναι τεράστιος καί ἡ πλήρης μεταφορά τῶν περιεχομένων αὐτῶν ὑπό τάς συνθήκας τοῦ ἐνσάρκου βίου εἶναι λίαν χρονοβόρος καί σχεδόν ἀδύνατος. Συνεπῶς πρέπει νά ἐπιλέξωμεν ἕν τμῆμα αὐτοῦ, τοῦ ὁποίου καί νά καταστήσωμεν ὑμᾶς κοινωνούς. Ἐπελέξαμεν τό τμῆμα ἐκεῖνο τοῦ ἐσωτερικοῦ μας κόσμου, τό ὁποῖον σχετίζεται μέ ὅ,τι ἐκφράζουν αἱ λέξεις: Ἦθος καί Παιδεία.

Κύριον Θέμα:

Ὁ ἄνθρωπος ἔχει, ὡς γνωστόν, μερικήν τουλάχιστον ἱκανότητα αὐτοπροσδιορισμοῦ τῆς συμπεριφορᾶς του, ἐνεργεῖ δέ αὐτόν τόν προσδιορισμόν ἐπί τῇ βάσει ἐσωτερικῶν κριτηρίων καί ἀποδεδεγμένων ἀξιῶν. Τό σύνολον αὐτῶν ἀποτελεῖ τό θεμέλιον καί τήν αἰτίαν τοῦ ἤθους του. Τό δέ ἦθος του καθορίζει τήν πορείαν τῆς ζωῆς του.

Ὑπ' αὐτήν τήν ἔννοιαν παρεμβαίνων ὁ ἀρχαῖος Ἡράκλειτος εἰς τήν συζήτησιν περί τοῦ ἐάν ἡ μοίρα ἤ εἰμαρμένη ἤ τό πεπρωμένον ἤ ἑν γενικότητι ποιά τις θεόθεν ἀνάγκη προκαθορίζει τήν πορείαν τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου, ἀπεφάνθη διά τοῦ γνωστοῦ καί πολυσημάντου «ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων». Αὐτό σημαίνει ὅτι δέν εἶναι μία ἐξωανθρωπίνη ὀντότης, ὡς ὁ δαίμων, ἡ προκαθορίζουσα τήν ζωήν τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά τήν ἱσχύν τοῦ δαίμονος ἔχει δι' ἕκαστον τό ἦθος αὐτοῦ. Κατ' αὐτόν τόν τρόπον ἀντελήφθησαν οἱ πλεῖστοι τῶν μελετητῶν τήν ἔννοιαν τοῦ ἡρακλειτείου τούτου ἀποφθέγματος, ὡς δείκνυται ἐκ τῶν ἀκολούθων περισωθέντων ἀποσπασμάτων: «μαντεύεται τό ἐμόν ἦθος, ὅπερ ἑκάστῳ δαίμων». «Ὁ τρόπος ἀνθρώποισι δαίμων ἀγαθός, οἷς δέ καί κακός». «Οὗτος ἐσθ' (ὁ τρόπος) ἡμῖν θεός, ὁ τ' αἴτιος καί τοῦ καλῶς καί τοῦ κακῶς πράττειν ἐκάστῳ». «Ὁ νοῦς γάρ ἡμῖν ἐστιν ἐν ἑκάστῳ θεός». «Πότερον οὖν τήν ἑαυτοῦ φύσιν ὡς κριτικωτέραν ἤ γονιμωτέραν οὖσαν θεόν προσεῖπε, καθάπερ Μένανδρος "Ὁ νοῦς γάρ ἡμῶν ὁ θεός" καί Ἡράκλειτος "ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων"» (Παρά M. Markovich, Heraclitus, ἀπ. 94, σελ. 500, 501). Δηλαδή οὔτε ὁ νοῦς, οὔτε ἡ φύσις, οὔτε ὁ δαίμων ἤ ἡ μοῖρα, καθορίζει ἀναγκαστικῶς τήν ζωήν τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά τό ἦθος, ὁ χαρακτήρ καί αἱ συνήθειαι αὐτοῦ.

Ὑπάρχει καί μία ἄλλη διαφορετική καί πολύ ἐνδιαφέρουσα κατανόησις τοῦ ἀποφθέγματος τούτου τοῦ Ἡρακλείτου. Αὕτη, ἐκκινοῦσα ἀπό τήν πρωταρχικήν ἔννοιαν τῆς λέξεως «ἦθος», ἡ ὁποία εἶναι ἡ τοῦ συνήθους ἐνδιαιτήματος ἤ καταλύματος ἀρχικῶς τῶν ζώων καί ἐν συνεχείᾳ φυτών καί ἀνθρώπων, δέχεται ὅτι ἡ ἔννοια τοῦ ἀνωτέρω ἀποφθέγματος εἶναι ὅτι «ἦθος», δηλαδή ἐνδιαίτημα ἤ τόπος ἤ χῶρος ἑν τῷ ὁποίῳ ὑπάρχει ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὁ Θεός (ὁ δαίμων). Ἡ ἄποψις αὕτη μᾶς ἐνθυμίζει τόν λόγον τοῦ Ἀποστόλου Παύλου εἰς τόν Ἄρειον Πάγον τῶν Ἀθηνῶν «ἐν αὐτῷ (τῷ Θεῷ) γάρ ζῶμεν καί κινούμεθα καί ἐσμέν» (Πράξ. 17,28).

Εἴτε ὅμως ὡς ἦθος νοήσωμεν τόν ἐσχηματισμένον τρόπον σκέψεως, ἀντιλήψεως καί συμπεριφορᾶς τοῦ ἀνθρώπου, τόν ἐν πολλοῖς προσδιοριζόμενον ἐκ τῆς ἀνθρωπίνης κοινωνίας ἐντός τῆς ὁποίας ἐγεννήθη καί ἀνεπτύχθη καί παρά τῆς ὁποίας ἔλαβε κληρονομικῶς καί ἐπικτήτως (δι' ἐπιδράσεως τοῦ περιβάλλοντος) τάς ἀρχάς καί τάς συνηθείας τῆς συμπεριφορᾶς του, εἴτε ὡς ἦθος νοήσωμεν τόν ἰδεατόν πνευματικόν τόπον ἐντός τοῦ ὁποίου ζῇ καί ὑπάρχει ὁ ἄνθρωπος, παρά τοῦ ὁποίου, ὡς εἰκός, καθορίζεται ὁ τρόπος τοῦ εἶναι αὐτοῦ ὡς ἀνθρώπου, γεγονός εἶναι ὅτι τό ὑπό τήν σημερινήν ἔννοιαν ἦθος του, δηλαδή ὁ χαρακτήρ του καί αἱ συνήθειαί του καθορίζουν τήν ζώην του.

Ἀλλά ποίος ὁρίζει τό ἦθος; Ἡ φύσις, ἤ ἄλλως ἡ κληρονομικότης, ἡ ἀγωγή, ἤ άμφότερα;

Ἐπ' αὐτῶν ἐδόθησαν ἀπό τῆς ἀρχαιότητος μέχρι σήμερον ὅλαι αἱ δυναταί λογικώς ἀπαντήσεις. Οἱ μέν εἶπον «διδάσκων οὔ ποτε ποιήσεις τόν κακόν ἄνδρ' ἀγαθόν» (Θέογνις), τασσόμενοι ὑπέρ τοῦ ματαίου τῆς προσπαθείας βελτιώσεως τοῦ φύσει κακοῦ. Οἱ δέ εἶπον «γένοιο οἷος ἐσσί μαθών» (Πυθαγόρας) καί «ἅπαντας ἡ παίδευσις ἡμέρους ποιεῖ» (Μένανδρος), τασσόμενοι ὑπέρ τῆς γενικῆς ἀποτελεσματικότητος τῆς ἀγωγῆς. Οἱ δέ εἶπον «ἀλλά μήν ἀγαθοί γε καί σπουδαῖοι (οἱ ἄνθρωποι) γίγνονται διά τριῶν, τοῦτ' ἐστί φύσις, ἔθος, λόγος» (Πλάτων) καί «εἰσί δ' αἱ μέν ἀρχαί τῆς φύσεως, αἱ δέ προκοπαί τῆς μαθήσεως... Ἡ μέν γάρ φύσις ἄνευ μαθήσεως τυφλόν» (Πλούταρχος), τασσόμενοι ὑπέρ περιωρισμένης τινός ἀποτελεσματικότητος τῆς παιδείας, ἐξαρτωμένης καί ἀπό τό φυσικόν ποιόν τοῦ παιδαγωγουμένου.

Ἐπί τοῦ ἐρωτήματος τούτου ἡ Ὀρθόδοξος Χριστιανική ἀλήθεια εἶναι ἡ ἐξῆς:

Ὁ ἄνθρωπος κατ' ἀρχήν ἐπλάσθη κατ' εἰκόνα Θεοῦ, ἤτοι κατά τόν Ἅγιον Γρηγόριον Νύσσης, ὁ Θεός «παντός ἀγαθοῦ μέτοχον τήν ἀνθρωπίνην φύσιν ἐποίησεν» (Migne P.G.44,184B). Ταυτοχρόνως ἐπλάσθη καί καθ' ὁμοίωσιν Θεοῦ. Δηλαδή «οὐκ εὐθύς ἐκλάμπειν τήν θείαν εἰκονα ἐν τῷ πλάσματι ἐποίησεν, ἀλλ’ ὁδῷ τινι καί ἀκολουθίᾳ ... ἐπί τό τέλειον ἄγει τόν ἄνθρωπον» (ὁ αὐτός P.G.44,256A).

Ἤδη ἔχομεν τήν πρώτην σύλληψιν τῆς ἀγωγῆς. Ὁ ἄνθρωπος ἐπλάσθη πρόσωπον ἀγώγιμον, μορφώσιμον, ἐπιδεκτικόν βελτιώσεως ἐπί σκοπῷ ὁμοιώσεως τῆς εἰκόνος πρός τό ἀρχέτυπον.

Ἡ ὀδός καί ἡ ἀκολουθία τήν ὁποίαν ἔπρεπε νά ἀκολουθήσῃ ὁ ἄνθρωπος διά νά ὁμοιωθῇ πρός τό ἀρχέτυπον ἤτο ἡ ἄσκησις τῆς διανοίας, τῆς θελήσεως καί τῆς καρδίας. Ἐδόθη ἐντολη εἰς τό ζεῦγος τῶν πρωτοπλάστων, τό πεπροικισμένον μέ ψυχήν «αὐτεξούσιον, ἰδίοις θελήμασιν αὐτοκρατορικῶς διοικουμένην» (P.G.44,136) ὅπως μη φάγῃ ἐκ τοῦ δένδρου τῆς γνώσεως καλοῦ καί πονηροῦ (Γεν, 13,17). Ἐάν ἡ καρδία ἐνέμενε σταθερά εἰς τήν ἀγάπην πρός τόν Πλάστην της «αὐτεξουσίως» ἐνεργοῦσα, δέν θά παρεβίαζε τήν ἐντολην, διότι «ἡ ἀγάπη οὐ ζητεῖ τά ἑαυτῆς» (Α' Κορ. 13,5), καί ὡς ἐκ τοῦτου «ἐάν ἀγαπᾷ» πράττει τό θέλημα τοῦ ἀγαπωμένου (πρβλ. Ἰωάν. 14,15). Ἐάν ἐσκέπτετο ὅτι ἀξιοπιστώτερος ἦτο ὁ Θεός τοῦ ὄφεως δέν θά παρεσύρετο. Καί ἐάν ἤθελε νά μείνῃ σταθερός εἰς τήν προσωπικήν σχέσιν μέ τόν Δημιουργόν του θά ἠδύνατο νά παραμείνῃ. Ὅμως νυστάξας ἐκ ραθυμίας δέν ἐχρησιμοποίησε τόν νοῦν, ἔσφαλε περί τήν κρίσιν, προσέβαλε τήν ἀγάπην καί τήν προσωπικήν κοινωνίαν, ἐστράφη εἰς ἑαυτόν, ἐπέλεξεν ἴδιον δρόμον θεώσεως καί ἀπέστη τῆς ἀγάπης. «Οὐκοῦν μή παρούσης ταύτης -τῆς ἀγάπης- ἅπας ὁ χαρακτήρ τῆς εἰκόνος μεταπεποίηται» (P.G.44,137C). Ἡ συνέπεια ἦτο ὁ θάνατος τῆς τροφοδοτούσης τήν ζωήν προσωπικῆς σχέσεως, καί ἡ φθορά, ἡ μεταποίησις τοῦ ἀνθρώπου.

Ἡ ὀντολογική αὕτη φθορά ἐγκατέστησεν εἰς τήν ψυχήν τοῦ ἀνθρώπου τήν ροπήν πρός τό κακόν, ὡς μίαν δύναμιν ἰσχυροτάτην, ἀλλ' ὄχι ἀνυπέρβλητον. Ὁ ἄνθρωπος δέν δύναται πλέον νά ἀπαλλαγῇ μόνος του τῆς φθορᾶς καί τοῦ θανάτου, δύναται ὅμως νά ἀγωνισθῇ ἐναντίον τοῦ κακοῦ. Ἀγών δέν σημαίνει πάντοτε νίκην.

Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος περιγράφει τήν δραματικήν πάλην τοῦ ὑποδουλωμένου εἰς τό κακόν ἀνθρώπου λέγων: «οὐ γάρ ὅ θέλω τοῦτο πράσσω, ἀλλ' ὅ μισῶ τοῦτο ποιῶ» (Ρωμ. 7,15). Αὐτό μᾶς εἰσάγει εἰς τήν μεταπτωτικήν πραγματικότητα, εἰς τήν ὁποίαν ὁ χαρακτήρ τῆς ἐν τῷ ἀνθρώπῳ εἰκόνος τοῦ Θεοῦ «μεταπεποίηται», καί οὕτω τό ἀρχικόν αὐτεξούσιον προσεβλήθη καί ἐφθάρη καί αὐτό, ὡς ὅλα τά ἄλλα. Πέραν δέ αὐτού καί καθ' ὅ μέρος λειτουργεί πολλάκις χρησιμοποιεῖται ἐκουσίως κακῶς καί ὁ ἄνθρωπος ἐπιλέγει συνειδητῶς τό κακόν, τήν ἀντίθεσιν πρός τήν ἀγάπην, τόν ἐγωκεντρισμόν καί τήν πλήρη ἤ μερικήν αὐτονόμησίν του ἀπό τόν Θεόν. Ἐδῶ πλέον δέν ἔχομεν μίαν ἑκουσίαν ἄσκησιν πρός ἐπάνοδον εἰς τό καλόν, ἀλλά μίαν ἑκουσίαν διάπραξιν τοῦ κακοῦ, ἡ ὁποία κατέστη μεταπτωτικῶς εὐχερεστέρα.

Ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός περιγράφει εἰς τήν παραβολήν τοῦ σπορέως τούς διαφόρους τύπους ἀνθρώπων ἀπό ἀπόψεως δεκτικότητος ἀγωγῆς διά τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ (πρβλ. Λουκ. 8,5-15). Ἀναφέρει: α)ἐκείνους οἱ ὁποῖοι ὁμοιάζουν πρός τήν ὀδόν, τόν ἐπί τῆς ὁποίας πίπτοντα σπόρον κατατρώγουν τά πετεινά τοῦ οὐρανοῦ, καί ἐν προκειμένῳ τό πονηρόν πνεῦμα· β)τούς ὁμοιάζοντας προς τήν πέτραν, ὁ ἐπί τήν ὁποίαν πίπτων σπόρος πρός ὀλίγον γίνεται δεκτός καί ἀναπτύσσεται, ἀλλ' ἐν συνεχείᾳ ξηραίνεται «διά τό μή ἔχειν ἰκμάδα»· γ)τούς ὁμοιάζοντας πρός ἀγρόν πλήρη ἀκανθῶν, ἤτοι μεριμνῶν τοῦ βίου, αἱ ὁποῖαι πνίγουν τό καλόν φυτόν· καί δ)τούς ὁμοιάζοντας μέ τήν γῆν τήν ἀγαθήν, οἱ ὁποῖοι καρποφοροῦν ἐν ὑπομονῇ.

Ὁ Λόγος συνεπῶς τοῦ Θεοῦ διακρίνει λεπτομερῶς τήν δεκτικότητα τοῦ ἀνθρώπου καί δέν παρασύρεται εἰς γενικεύσεις, ὡς τό «οὐδείς ἑκών κακός» ἤ τό «ἅπαντας ἡ παίδευσις ἡμέρους ποιεῖ».

Ὑπό τῶν χριστιανῶν συγγραφέων καί βαθυτάτων μελετητῶν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, τῶν διά πνευματικῆς διοράσεως βλεπόντων τήν ἀνθρωπίνην ψυχήν καί τά συμβαίνοντα ἐν αὐτῇ, διδάσκεται, ἐν συμφωνίᾳ πρός τά ἀναφερόμενα ὑπό τοῦ Κυρίου εἰς τήν ὡς ἄνω παραβολήν τοῦ σπορέως, ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι δεκτικός ἀγωγῆς καί ἀρετῆς, ὑπό τήν προϋπόθεσιν τῆς ὑπάρξεως παρ' αὐτῷ καλῆς διαθέσεως, «καλῆς καί ἀγαθῆς γῆς». Χαρακτηριστική ἐν προκειμένῳ εἶναι ἡ προτροπή τοῦ Ἀποστόλου Παῦλου πρός τόν Τίτον· «αἱρετικόν ἄνθρωπον, μετά μίαν καί δευτέραν νουθεσίαν παραιτοῦ, εἰδώς ὅτι ἐξέστραπται ὁ τοιοῦτος» (Τίτ.3, 10-11), ὡς καί ἡ ἀναφορά εἰς πρόσωπα «πάντοτε μανθάνοντα καί μηδέποτε εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν δυνάμενα» (Β' Τιμ. 3,7).

Ὁ μή δεκτικός βελτιώσεως διά παιδείας ἄνθρωπος εἶναι δεκτικός ἀναγκαστικῆς συμμορφώσεως πρός ὡρισμένους κανόνας συμβιώσεως δι' ἐξωτερικῆς ἐπιβολῆς, οἵαν ἀσκεῖ ἡ κοσμική ἐξουσία, ἡ χρησιμοποιούσα τήν ἀπειλήν τῆς μαχαίρας κατά τῶν κακῶν (Ρωμ.13,4).

Περαιτέρω ὁ ἄνθρωπος γεννᾶται μέ τήν δυνατότητα προσκτήσεως, ἀποθηκεύσεως καί ἐνσωματώσεως εἰς τήν συνείδησίν του τεραστίας ποσότητος καί ποικίλης ποιότητος γνώσεων καί ἀρχῶν, δυναμένων νά ἐπηρεάσουν καί νά καθορίσουν τό ἦθος του, πέραν βεβαίως ἐκείνων τάς ὁποίας κληρονομικῶς φέρει ἐν ἑαυτῷ.

Ἑπομένως ὁ νέος ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος δέν ἔχει ἀκόμη διαμορφώσει ὡρισμένον ἦθος προσφέρεται περισσότερον εἰς τήν διά τῆς ἀγωγῆς μορφοποίησιν ὡρισμένου ἤθους. Αὐτό εἶναι πανθομολογούμενον βεβαίως, ἀλλ' ὄχι ἐπαρκῶς χρησιμοποιούμενον.

Τοῦτο συμβαίνει διά δύο κυρίως λόγους. Πρῶτον, διότι τό ἐκπαιδευτικόν σύστημα ἔχει προσανατολισθῆ εἰς τήν παροχήν ἐπαγγελματικῶν πρωτίστως, ἄν μή ἀποκλειστικῶς, γνώσεων, καί, δεύτερον, διότι ἡ πλειονότης τῶν κοινωνῶν δέν ἀσκεῖ ἤ δέν ἀσκεῖ ὀρθῶς καί ἀποδοτικῶς τό καθῆκον ἀγωγῆς τῶν νεωτέρων, τό ὁποῖον τοῦ ἀναγνωρίζεται ἀπό τάς ἰσχυούσας νομικάς διατάξεις.

Σχετικῶς τό πρόσθετον πρωτόκολλον, τό προσηρτημένον εἰς τήν Διεθνῆ Σύμβασιν περί προασπίσεως τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου καί τῶν θεμελιωδῶν ἐλευθεριῶν (Ρώμη 1952), ὁρίζει εἰς τό ἄρθρον 2 αὐτοῦ τά ἐξῆς: «Πᾶν Κράτος ἐν τῇ ἀσκήσει τῶν ἀναλαμβανομένων ὑπ' αὐτοῦ καθηκόντων ἐπί τοῦ πεδίου τῆς μορφώσεως καί τῆς ἐκπαιδεύσεως θά σέβεται τό δικαίωμα τῶν γονέων ὅπως ἐξασφαλίζωσι τήν μόρφωσιν καί ἐκπαίδευσιν ταύτην συμφώνως πρός τάς ἰδίας αὐτῶν θρησκευτικάς καί φιλοσοφικάς πεποιθήσεις».

Τό δέ ἄρθρον 14 τῆς Διεθνοῦς Συμβάσεως διά τά δικαιώματα τοῦ Παιδιοῦ (Νέα Ὑόρκη 1990) ὁρίζει ὅτι τά συμβαλλόμενα κράτη σέβονται τό δικαίωμα καί τό καθῆκον τῶν γονέων ἤ, κατά περίπτωσιν, τῶν νομίμων ἐκπροσώπων τοῦ παιδιοῦ, νά τό καθοδηγοῦν εἰς τήν ἄσκησιν τοῦ δικαιώματος δι' ἐλευθερίαν σκέψεως, συνειδήσεως καί θρησκείας, κατά τρόπον πού νά ἀνταποκρίνεται εἰς τήν ἀνάπτυξιν τῶν ἰκανοτήτων του.

Ἐπί τῇ βάσει αὐτῶν τῶν διεθνοῦς ἰσχύος νομικῶν διατάξεων τό δικαίωμα τῆς ἠθικῆς μορφώσεως τοῦ νέου ἀνθρώπου παιδικῆς ἠλικίας ἀνήκει κατ’ ἀρχήν εἰς τούς γονεῖς, ἀσκεῖται δέ πολλάκις ὑπό τοῦ Κράτους διά τῶν δημοσίων σχολείων.

Σχετικῶς τό ἄρθρον 16 τοῦ ἰσχύοντος ἐν Ἑλλάδι Συντάγματος ὀρίζει ὅτι ἡ Παιδεία ἀποτελεῖ βασικήν ἀποστολήν τοῦ Κράτους, ἔχει δέ ὡς σκοπόν τήν ἠθικήν, πνευματικήν, ἐπαγγελματικήν καί φυσικήν ἀγωγήν τῶν ἑλλήνων, τήν ἀνάπτυξιν τῆς ἐθνικῆς καί θρησκευτικῆς συνειδήσεως καί τήν διάπλασιν αὐτῶν ὡς ἐλευθέρων καί ὑπευθύνων πολιτῶν.

Ἀντιστοίχως τό ἄρθρον 24 τοῦ Τουρκικοῦ Συντάγματος ὁρίζει ὅτι: «Ἡ διδασκαλία τῶν μαθημάτων θρησκευτικῶν καί ἠθικῆς τελεῖ ὑπό τήν ἐποπτείαν καί τόν ἔλεγχον τοῦ Κράτους. Εἰς τήν στοιχειώδη καί τήν μέσην ἐκπαίδευσιν, τά μαθήματα θρησκευτικῶν καί ἠθικῆς συγκαταλέγονται εἰς τήν κατηγορίαν τῶν μαθημάτων ὑποχρεωτικῆς παρακολουθήσεως».

Παρά τάς καλάς προθέσεις, αἱ ὁποῖαι εἶναι ἀποτυπωμέναι εἰς τάς διατάξεις ταῦτας, τό ἀποτέλεσμα τῆς ἀγωγῆς ὡς πρός τήν διαμόρφωσιν ἤθους δέν εἶναι ἱκανοποιητικόν. Τοῦτο συμβαίνει διά πολλούς λόγούς, ἐν οἷς:

α)Τό γεγονός ὅτι δέν ὑπάρχει εἰς τάς σημερινάς κοινωνίας γενικῶς ἀποδεκτόν ἀρχέτυπον ἤθους ἐπιδιωκτέου.

β)Τό ὅτι ἡ παιδεία ἤθους προϋποθέτει βασικῶς τό παράδειγμα τοῦ παιδαγωγοῦ, αἱ δέ Πολιτεῖαι δέν δύνανται νά τό προσφέρουν.

γ)Τό ὅτι μέγα μέρος τῶν πολιτῶν πιεζόμενον ἀπό τήν ἐπιθυμίαν τῆς βαθμολογικῆς ἐπιτυχίας τῶν μαθητῶν παραβλέπει τήν ἀναγκαιότητα τῆς ἠθικῆς ἀγωγῆς.

δ)Τό ὅτι ὡς ἠθική ἀγωγή ἔχει ἐκληφθῆ ὄχι ἡ ὀντολογική ἀλλαγή τοῦ προσώπου, ὥστε ἐκ τῆς νέας ἀλλοιωμένης φύσεώς του νά παράγη καλούς καρπούς, ἀλλά ἡ συνήθεια τηρήσεως κανόνων συμπεριφορᾶς θεωρουμένων ὑπό τῶν παιδαγωγουμένων ὡς περιοριστικῶν τῆς ἐλευθερίας.

ε)Τό ὅτι ὁ καταναλωτισμός ὡς τρόπος ζωῆς ἔχει προκαλέσει γιγάντωσιν τῶν διαφημίσεων, δηλαδή τῶν μηνυμάτων, τά ὁποῖα συνδυάζουν τήν κατανάλωσιν πρός τήν ἱκανοποίησιν ἐπιθυμιῶν, αἱ ὁποῖαι ὡς ἐπί τό πολύ ἀντιστρατεύονται εἰς τό καθ' ἡμᾶς ὀρθόν ἦθος.

ς)Τό ὅτι ἡ προβολή τοῦ «μή ἤθους» γίνεται μέ τήν ἐπίκλησιν τῆς ἐλευθερίας τοῦ λόγου καί τῆς συνειδήσεως, ἐνῷ ταυτοχρόνως ἡ προβολή τοῦ ἤθους ἐμποδίζεται μέ τήν ἐπίκλησιν καί πάλιν τῆς ἐλευθερίας τοῦ νά μή ὑποβάλλεται κανείς ἀκουσίως εἰς ἀγωγήν.

ζ)Τό ὅτι τό κακόν ἔγινεν ἐμπόρευμα καί πωλεῖται ἐλευθέρως καί μάλιστα κατά τρόπους πολύ προσιτούς εἰς τούς ἀνηλίκους, ἤτοι ὡς θέαμα εἰς τήν τηλεόρασιν, ὡς ἠλεκτρονικόν παίγνιον, ὡς ἱστοσελίς εἰς τό διαδίκτυον, ὡς ἔντυπον εἰς τό περίπτερον, ὡς ἐξαρτησιογόνος οὐσία εἰς τό πεζοδρόμιον.

η)Τό ὅτι αἱ πρόσοδοι ἐκ τῆς ἐμπορίας τοῦ κακοῦ εἶναι τεράστιαι καί ἑπομένως ἀνάλογος εἶναι ἡ ἰσχύς τῶν ἐμπόρων αὐτοῦ, οἱ ὁποῖοι ὡς ἐκ τούτου παρεμποδίζουν πολλάκις τήν ἐφαρμογήν τῶν εἰς βάρος των νενομοθετημένων μέτρων.

θ)Τό ὅτι ἡ ὀρθή χριστιανική πίστις ὑποκατεστάθη ἐν πολλοῖς ὑπό σχολαστικῶν ἤ ὀρθολογιστικῶν κατασκευασμάτων καί οὕτω κατέστη ἀδύναμος νά ἐμπνεύσῃ καί νά χαριτώσῃ τόν ἄνθρωπον.

ι)Τό ὅτι ὁ ἱστορικός περίγυρος τῆς ἐποχῆς μας ἔχει ἐξιδανικεύσει τήν βίαν, τό χρήμα, τήν ἡδονήν καί ἄλλας ἐκτροπάς.

Θά ἠδυνάμεθα νά συνεχίσωμεν ἐπί μακρόν. Ἀλλά καί ἐκ τούτων καταφαίνεται ἡ πολλαπλῆ δυσχέρεια καλλιεργείας τοῦ ἤθους ύπό τής σημερινῆς παιδείας.

Παρά ταῦτα, ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία γνωρίζει ἀναγέννησιν. Οἱ πιστοί αὐτῆς αὐξάνονται καί οἱ συνειδητῶς ἐνδιαφερόμενοι διά τήν πνευματικήν ἄσκησιν καί ζωήν πολλαπλασιάζονται. Μεταξύ δέ αὐτῶν μέγα ποσοστόν ἀποτελοῦν οἱ νέοι. Συμβαίνει δηλαδή τό φαινομενικῶς παράδοξον νά παραμένουν σταθεροί εἰς τόν ἀγῶνα τοῦ καλοῦ μυριάδες νέοι παρά τήν ἐναντίον τοῦ καλοῦ ἐνορχηστρωμένην ἐκστρατείαν. Τό μήνυμα αὐτό τῆς ὑγιῶς ἀντιδρώσης νεότητος εἶναι λίαν ἐλπιδοφόρον καί ἀποδεικνύει εἰς ὅλους τούς μετά τῆς ἐκπαιδεύσεως ἀσχολουμένους, ὅτι ὑπάρχει λαός πολύς ζητῶν βοήθειαν εἰς τόν προσωπικόν ἀγῶνα του πρός οἰκείωσιν τοῦ γνησίου ὀρθοδόξου χριστιανικοῦ ἤθους.

Τό χριστιανικόν ἦθος ἔχει ὡς ἀρχέτυπον τό ἦθος τῆς Τριαδικῆς Θεότητος, κατ' εἰκόνα τῆς ὁποίας εἶναι πλασμένος ὁ ἄνθρωπος. Καί αὐτό ἔχει ἁποκαλυφθῆ εἰς τό πρόσωπον τοῦ «καινοῦ ἀνθρώπου» τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἐπιδιώκεται δέ ὄχι ὡς ἁπλῆ συμμόρφωσις πρός δέσμην ἠθικῶν κανόνων, ἀλλ' ὡς ὀντολογική ἀλλοίωσις διά τῆς δεξιᾶς τοῦ Ὑψίστου. Ἡ ὀντολογική αὐτή ἀλλοίωσις εἶναι ἡ ἐν Πνεύματι Ἁγίῳ ἀναγέννησις, κατά τήν ὁποίαν ἡ κληρονομημένη φθορά ἀποκαθίσταται, ὁ «καινός ἐν Χριστῷ ἄνθρωπος» προβάλλει ὡς μία νέα ὀντολογική κατάστασις διά τόν πιστόν, ὁ ὁποῖος ἀπεξεδύθη τόν παλαιόν ἄνθρωπον σύν ταῖς πράξεσιν αὐτοῦ καί ἐνεδύθη τόν νέον, τόν ἀνακαινούμενον εἰς ἐπίγνωσιν κατ' εἰκόνα τοῦ πλάσαντος αὐτόν (Κολ. 3,9-10). Ἑπομένως τό χριστιανικόν ἦθος δέν εἶναι ἀπλῶς μία ἠθική βελτίωσις ἤ τελείωσις τοῦ ἀνθρώπου ἐντός τοῦ πλαισίου τῶν ἀνθρωπίνων δυνατοτήτων τοῦ φυσικοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά τρόπος ὑπάρξεως τοῦ μεταμορφωμένου, τοῦ ἀναγεννημένου ἐν Χριστῷ μυστηριακῶς ἀνθρώπου, τοῦ εὑρισκομένου ἐν κοινωνίᾳ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι μετά τοῦ Θεοῦ διά Ἰησοῦ Χριστοῦ. Αὐτό τό ἦθος εἶναι βασικῶς ἦθος προσωπικῆς ἀγάπης πρός ὅλους καί ἀσκήσεως «ἄχρις οὗ μορφωθῇ Χριστός ἐν ἡμῖν».

Ἡ νέα ὀντολογική κατάστασις τοῦ ἀναγεννημένου πιστοῦ χριστιανοῦ δέν εἶναι ἐμφανής εἰς τό σχῆμα τοῦ σώματος αὐτοῦ, ἀλλά διακρίνεται εἰς τήν ἀκτινοβολίαν τοῦ πνεύματός του. Ὁ ταλαίπωρος ἄνθρωπος, ὁ ὑποτεταγμένος εἰς τό κακόν, διά τόν ὁποῖον εἶπεν ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, ὅτι δέν πράττει τό καλόν τό ὁποῖον θέλει, ἀλλά τό κακόν, τό ὁποῖον δέν θέλει, ἔχει ρυσθῆ, ἔχει λυτρωθῆ, ἀπό τό σῶμα αὐτοῦ τοῦ φοβεροῦ θανάτου διά Ἰησοῦ Χριστοῦ (Ρωμ.7,24-25) καί περιπατεῖ κατά πνεῦμα, ἀπελευθερωμένος καί ἐμφορούμενος ἀπό τό φρόνημα τοῦ πνεύματος, τό ὁποῖον εἶναι ζωή καί εἰρήνη (Ρωμ.8,6). Προοδεύων δέ εἰς τό καθ' ὁμοίωσιν πρός τόν Θεόν φθάνει διά τῆς ἀναγεννήσεως ἐξ Αὐτοῦ εἰς τό «οὐ δύναται ἁμαρτάνειν· ὅτι ἐκ τοῦ Θεοῦ γεγέννηται» (Α' Ἰωάν. 3,9). Κατ' αὐτόν τόν τρόπον βλέπομεν τόν ἴδιον ἄνθρωπον, ὁ ὁποῖος ἔλεγεν ὅτι ψυχαναγκαστικῶς ἔπραττε τό κακόν ἀδυνατῶν νά πράξῃ τό καλόν, νά φθάνῃ εἰς κατάστασιν καθ' ἥν ἐλευθερωμένος ἀπό τῆς δουλείας τοῦ κακοῦ ἀδυνατεῖ πλέον νά πράξῃ τό κακόν. Αὐτοῦ τοῦ νέου ὀντολογικῶς κατά τό πνεῦμα ἀνθρώπου τό ἦθος εἶναι ἐγγενές εἰς τήν νέαν του κατάστασιν. Δέν προσδιορίζεται ἀπό κριτήρια ὠφελιμιστικά ἤ εὐδαιμονιστικά ἤ ἐν γένει ἀνθρωποκεντρικά, ἀλλά ὀντολογικά, δηλαδή ἀποτελεῖ ἔκφρασιν καί ἐνέργειαν τοῦ εἶναι, τῆς οὐσίας αὐτοῦ. Ἐφ' ὅσον ὁ Θεός εἶναι ἀγάπη κατά τήν φύσιν Του ἐνεργεῖ πάντοτε ὡς ἀγάπη. Παρομοίως καί ὁ ἄνθρωπος ἐφ' ὅσον ἀνεγεννήθη ἐκ Θεοῦ καί κατοικεῖ ἐν αὐτῷ τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, τό Ἅγιον Πνεῦμα, ἐνεργεῖ πλέον ὡς ἡ νέα του κατάστασις προσδιορίζει. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἐκφράζει χαρακτηριστικῶς τοῦτο γράφων «ζῶ δέ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δέ ἐν ἐμοί Χριστός» (Γαλ. 2,20):

Ἀσφαλῶς εἰς τήν ἀναγεννητικήν αὐτήν πορείαν τῆς ἀνθρωπίνης ὑποστάσεως, εἰς τήν θεραπείαν τοῦ ἐφθαρμένου ὄντος, ὑπάρχουν στάδια, καί κατά τήν νηπτικήν ὁρολογίαν «πολιτείαι», βαθμίδες, ἀνελίξεως καί προόδου. Ἡ ἀσκητική γραμματεία εἶναι πλουσιωτάτη καί μετ' ἐξιδιασμένης διακρίσεως ἔχει καταγράψει ἐκ πείρας τά στάδια αὐτῆς τῆς πνευματικής πορείας, ἡ ὁποία ἀρχίζει μυστηριακῶς διά τοῦ βαπτίσματος, συνεχίζεται διά τῆς ὁλοένα καί βαθυτέρας αὐτογνωσίας καί καθάρσεως διά μετανοίας καί μυστηριακῆς ἐνεργείας τῆς Θείας Χάριτος καί προσωπικῆς ἀσκήσεως, καί τελειοῦται διά τοῦ ἐξαγιασμοῦ τοῦ πιστοῦ. Δι' αὐτό καί ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐπιγραμματικῶς διαπιστώνει ὅτι «ἡ παιδεία μετάληψις ἁγιότητός ἐστι (Migne, P.G. 63,205).

Αὐτή ἡ ἁπλῆ φράσις τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου κρύπτει τεράστιον βάθος. Ὑποσημαίνει ὅτι ἡ Ὀρθόδοξος Χριστιανική Παιδεία δέν ἀποβλέπει εἰς τήν ἀρετήν καθ’ ἑαυτήν μέ κέντρον τόν ἄνθρωπον, ὁ ὁποῖος μετρᾷ τάς καλάς πράξεις του ὡς ὁ Φαρισαῖος τῆς παραβολῆς καί καταλήγει εἰς τόν ἀποκρουστικόν ἐγωκεντρισμόν ἐκείνου, ἀλλά εἰς τήν ἐξ ἀγάπης σύνδεσιν, τήν κοινωνίαν τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου μέ τό πρόσωπον τοῦ Θεανθρώπου Χριστοῦ, καί τήν κυκλοφορίαν εἰς τό σῶμα τοῦ ἀνθρώπου τοῦ Αἵματος καί τοῦ Πνεύματος τοῦ Χριστοῦ. Ἡ σύγκρισις τῶν δύο συνδεομένων εἶναι σχεδόν ἀνέφικτος, ὅσον ἡ σύγκρισις τοῦ κατά τό ὅριον «μηδενός» πρός τό ἄνευ ὁρίου ἄπειρον, καί δι' αὐτό ὁ πραγματικά ἐπενδεδυμένος τόν Χριστόν, ὁ ἀναγεννημένος ἐν Χριστῷ, ἄνθρωπος εἶναι πάντοτε ταπεινόφρων. Ὅσον δέ περισσότερον προάγεται, δηλαδή εἰς ὅσον μεγαλυτέραν ἐπίγνωσιν τοῦ Χριστοῦ ἔρχεται, τόσον ταπεινοφρονέστερος γίνεται, διότι τόσον ἡ σύγκρισις μεταξύ ἑαυτοῦ καί Ἐκείνου φανερώνει τήν διαφοράν. Ἀλλά ταυτοχρόνως καί τόσον περισσότερον εὐγνώμων γίνεται, διότι ἀξιοῦται τῆς υἱοθεσίας καί τῆς οἰκειότητος τοῦ Θεοῦ. Ὥστε τό ἦθος πρός τό ὁποῖον ἀποβλέπει ἡ Ὀρθόδοξος Χριστιανική Παιδεία εἶναι ἦθος ἁγιότητος ἐν Χριστῷ. Δύναται νά συνοψισθῇ εἰς τάς τρεῖς λέξεις: «ἀγάπη, ταπεινοφροσύνη, εὐχαριστία», αἱ ὁποῖαι ταιριάζουν εἰς ποιητικάς καί εὐαισθήτους ψυχάς.

Ἐπ' αὐτῶν τῶν τριῶν ἑδράζεται ἡ ἀπειρία τῶν λοιπῶν ἀρετῶν, τάς ὁποῖας ἀναφέρει ἡ Ἁγία Γραφή καί συνιστοῦν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Ἑδράζεται δέ ὀντολογικῶς ὡς ἀπόρροια τῆς φύσεως τοῦ ἀναγεννημένου ἀνθρωπίνου ὄντος καί ὄχι ὡς πρόσκτημα αὐτοῦ.

Ὁ λόγος περί Ἤθους καί Παιδείας ἑν Χριστῷ εἶναι ἀπέραντος, ὡς ὁ Χριστός. Ὁ χρόνος εἶναι πεπερασμένος. Ὀφείλομεν νά περατώσωμεν τόν ἔναρθρον λόγον καί νά παραχωρήσωμεν τό βῆμα εἰς τόν ἀεικίνητον νοῦν καί τήν εὐκίνητον καρδίαν διά νά συλλάβουν νοητικῶς καί ἀγαπητικῶς τό πρότυπον τοῦ ἐνχρίστου ἀνθρώπου καί νά ἐλκυσθούν ἀπό αὐτό. Πολλά ἄλλα πρότυπα θορυβωδῶς προβάλλονται. Ἀλλ' ὡς οὔκ ἐστιν ὄνομα ἕτερον ὑπο τόν οὐρανόν «ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς» (Πράξ. 4,12), οὕτω δέν ὑπάρχει καί πρότυπον ἄλλο σωτηριῶδες πλήν τοῦ Χριστοῦ.

Τούτου ἡ χάρις καί τό πλούσιον ἔλεος εἴη μετά πάντων ὑμῶν. Γένοιτο.