Ἐλλογιμώτατοι Κύριοι Σύνεδροι,

Αἰσίως διά τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ τερματίζεται καί τό σημαντικόν τοῦτο Θεολογικόν Συνέδριον, τό ὁποῖον ἠσχολήθη μέ πολλά επίκαιρα θέματα συναφῆ πρός τήν δημιουργίαν τοῦ κόσμου καί τοῦ ἀνθρώπου. Τά πλεῖστα τούτων ἀνέκυψαν προσφάτως λόγῳ τῆς προόδου τῶν γνώσεων καί τῶν τεχνολογικῶν δυνατοτήτων καί δέν ἔχουν ἀπαχολήσει τούς παλαιότερους. Ὁ προβληματισμός μας συνίσταται εἰς τό ποία εἶναι ἡ ἀπάντησις ἐπί τῶν τιθεμένων ἐρωτημάτων, ἡ ἐναρμονιζομένη πρός τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, ὡς τοῦτο γνωρίζεται διά τῶν Ἁγίων Γραφῶν καί τῆς Ἱεράς Παραδόσεως εἰς τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν.

Συγχαίρομεν ὅλους τούς Ἐλλογιμωτάτους εἰσηγητάς καί συνέδρους διά τήν ὑψηλοῦ ἐπιπέδου συμβολήν των εἰς τήν ἔρευναν τῶν θεμάτων καί τήν χειραγώγησιν τῆς διανοίας ἡμῶν πρός τάς ὀρθάς λύσεις. Τά διατυπωθέντα πορίσματα καί τό συνταχθέν μήνυμα ἀντικατοπτρίζουν τήν σοβαράν καί ὑπεύθυνον ἐργασίαν, ἡ ὁποία ἐγένετο καί μᾶς προετοιμάζουν νά κατανοήσωμεν ὁπόση ἀκόμη ὑπολείπεται νά γίνῃ.

Διότι βεβαίως εἰς τήν ζωήν αὐτήν δέν ὑπάρχει κατάπαυσις. Ἡ συνεχής ἐγρήγορσις καί ὀρθή ἀπάντησις εἰς τά καθημερινά ἐρωτήματα, τάς προκλήσεις περί τοῦ πρακτέου, εἶναι ἀπαραίτητος. Ὥστε τό παρόν Συνέδριον δέν εἶναι τό τέρμα, ἀλλά ἡ ἀρχή τῆς ἀντιμετωπίσεως τῶν συγχρόνων προβλημάτων περί τῶν ὁποῖων συνεζητήσαμεν.

Κατά τήν συνέχισιν τῶν προσπαθειῶν μας πρός συγκεκριμενοποίησιν ἑκάστοτε τῆς τηρητέας στάσεως πρέπει νά ἔχωμεν ὑπ’ ὄψιν ὅτι ἡ δοτέα ὀρθή κατά Θεόν ἀπάντησις στηρίζεται εἰς δύο βάσεις. Ἡ πρώτη εἶναι τό ἀποκεκαλυμμένον καί διαρκῶς ἀποκαλυπτόμενον θέλημα τοῦ Θεοῦ, ἡ γνῶσις τοῦ ὁποῖου προϋποθέτει τόσον τήν μελέτην ὅσον καί τήν κάθαρσιν, ἡ δέ δευτέρα εἶναι ἡ ἡμετέρα θέλησις καί ἐνέργεια πρός οἰκείωσιν καί γνῶσιν αὐτοῦ τοῦ θελήματος.

Ἀσφαλῶς κατά τήν ἀναζήτησιν τῆς ὁρθῆς κατά Θεόν ἀπαντήσεως εἰς τά τιθέμενα ἐνώπιον τῶν συγχρόνων ἀνθρώπων νέα ἐρωτήματα χρησιμοποιοῦνται ὑπό τῶν ἐρευνητῶν ὅλαι αἱ δυνατότητες τοῦ ἐν ἐγρηγόρσει νοῦ. Γίνονται συλλογισμοί ἐκ τῶν ἐκπεφρασμένων γενικῶν ἀρχῶν ἤ ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ πρός τάς ἐπί μέρους ἐφαρμογάς των καί ἀντιστρόφως ἐξάγονται ἐκ πολλῶν μερικοτέρων ἐντολῶν γενικώτεραι τοιαῦται ἐπαγωγικῶς. Χρησιμοποιεῖται ἡ ἀναλογία καί ἡ ἀντιδιαστολή, ἡ κρίσις περί τοῦ μείζονος καί τοῦ ἐλάσσονος, καί πάντες οἱ κανόνες τῆς συλλογιστικῆς. Ἀναλύονται αἱ ἱστορικαί συνθῆκαι ὑφ’ ἅς ἐλέχθη ἡ ἐντολή, ἐμβαθύνομεν εἰς τήν γλωσσικήν ἐκφοράν τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ καί τήν γραπτήν παράδοσιν αὐτοῦ, ὥστε νά συλλάβωμεν τό ἀκριβές νόημα τοῦ λόγου. Δέν παραλείπομεν οὐδεμίαν ἀνθρωπίνην προσπάθειαν καί καλῶς πράττομεν. Διότι ὀφείλομεν νά χρησιμοποιήσωμεν ἐν ἐγρηγόρσει ὅλας τάς δυνατοτήτας τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας, ἡ ὁποία ἀκριβῶς δι’ αὐτόν τόν σκοπόν μᾶς ἐδόθη.

Ὅμως ἐκεῖνο τό ὁποῖον ἀναζητοῦμεν δέν εἶναι ἐν τελευταίᾳ ἀναλύσει ἡ ἰδική μας καταληκτική κρίσις, τό ἰδικόν μας συμπέρασμα περί τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ, ἀλλά αὐτό τοῦτο τό θέλημα τοῦ Θεοῦ τό ἀποκεκαλυμμένον καί ἐκπεφρασμένον είς τήν Καινήν Διαθήκην Του πρός τόν ἄνθρωπον, τό ἐν μέρει ἔγγραφον καί έν πολλοῖς ἄγραφον, ἀλλά καί συνεχῶς ἀποκαλυπτόμενον ἀμέσως εἰς τούς πρός τοῦτο ἄξιους.

Οἱ νομικοί ὁσάκις ἑρμηνεύουν τό κείμενον μιᾶς διαθήκης καί ζητοῦν νά ἐξακριβώσουν τό θέλημα ἑνός κεκοιμημένου διαθέτου ἀδυνατοῦν νά ἐπικοινωνήσουν μετ’ αὐτοῦ καί νά τόν ἐρωτήσουν εὐθέως τί θέλει. Συνεπῶς εἶναι ἠναγκασμένοι νά ἐξάγουν συμπεράσματα μόνον ἐξ αὐτου τοῦ κειμένου καί τῶν συνθηκῶν ὑφ’ ἅς ἐγράφη.

Εἰς τήν ἰδικήν μας περίπτωσιν τά πράγματα δέν ἔχουν οὕτως. Ὁ Θεός, τοῦ Ὁποίου αναζητοῦμεν τό ἅγιον καί σωτηριῶδες θέλημα, δηλαδή τήν πρός ἡμᾶς αὐτούς σωτηριώδη ὑπόδειξίν του περί τοῦ τρόπου τῆς ζωῆς μας εἰς γενικάς ἀρχάς καί εἰς συγκεκριμένας περιπτώσεις, εῑναι πρόσωπον ζῶν. Ἡ μετ’ αὐτοῦ ἐπικοινωνία εἶναι ἐφικτή, ἔστω ὑπό ὡρισμένας προϋποθέσεις. Ἑπομένως, δυνάμεθα νά λάβωμεν τήν ἐπιζητούμενην ἀπάντησιν καί ἀπ’ εὐθείας παρ’ Αὐτοῦ. Εἶναι ἀληθές ὅτι ἡ ἀπεύθυνσις τοῦ ἐρωτήματος εἶναι εἰς ὅλους εὐχερής διά τῆς προσευχῆς. Ἀλλ’ ἡ σύληψις τῆς ἀπαντήσεως γίνεται μόνον ὑπό τῶν καθαρῶν τῇ καρδίᾳ, τῶν ἐξοικειωμένων εἰς τήν ἀναγνώρισιν καί διάκρισιν τῶν μηνυμάτων τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἀπό τῶν λοιπῶν φωνῶν, παντοειδοῦς προελεύσεως. Ὅθεν τό ἕν μόνον σκέλος τῆς ἐργασίας μας εἶναι ἡ ἐν ἐγρηγόρσει χρῆσις τοῦ νοός ἡμῶν. Τό ἄλλο σκέλος εἶναι ἡ κάθαρσις αὐτοῦ, ὥστε νά ὁρᾷ καί ἀκούῃ καί νά διακρίνῃ τά μηνύματα τοῦ πρός ἡμᾶς «ἀεί διαλεγομένου Θεοῦ», τά ὁποῖα στέλλονται πρός ἡμᾶς πολλάκις «σιωπώσης φωνῆς».

Ἡ χρῆσις μόνον τῆς διανοητικῆς ὁδοῦ προσπελάσεως εἰς τήν ἀλήθειαν, ἡ ὁποία ἔχει ἐπικρατήσει ἐκεῖ ὅπου ἡ λογοκρατία, ἡ συνήθως ὀνομαζόμενη «ρασιοναλισμός», ἔχει ἐπιβληθῆ, δέν ὁδηγεῖ πάντοτε εἰς ἀσφαλῆ πορίσματα. Τοῦτο, διότι ὁ συλλογιζόμενος θέτει αὐθαιρέτως ὡρισμένας ἀφετηριακάς προτάσεις ὡς θεμέλιον τῶν διανοητικῶν κατασκευασμάτων του, ἐνδέχεται δέ νά ἀπέχουν αὗται τῆς ἀληθείας.

Ἠ Ἀνατολική Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία πάντοτε ἔθεσεν ὡς προϋπόθεσιν τῆς ἐπιγνώσεως τῆς ἀληθείας τήν κάθαρσιν τοῦ ἐπιθυμητικοῦ καί τόν ὑπό τοῦ Ἁγίου Πνεύματος φωτισμόν τοῦ νοός. Μόνον ὁ φωτισμός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος βεβαιώνει τήν καρδίαν περί τῆς ἀληθείας ἤ ὄχι τῶν συμπερασμάτων τῆς διανοητικῆς εργασίας (Ἐβρ. 13,1). Ἡ ἀλήθεια δέν εἶναι προσιτή εἰς τάς μή τελείως κεκαθαρμένας, δηλαδή τάς μή τελείως ἁγιασμένας, διανοίας, εἰ μή ἐν συγκεχυμένῃ πως καταστάσει, ὡς «δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι» (Α΄ Κορ. 13,12). Ἀκόμη καί οἱ Ἅγιοι δέν γνωρίζουν τά πάντα, οὐδέ πάντες τά αὐτά. Ἀκόμη καί τό πῶς δεῖ καί ὑπέρ ὧν χρή προσεύχεσθαι - καί αὐτό εἶναι δωρεά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος (Ρωμ. 8,26). Ὡς ἐκ τούτου, παραλλήλως πρός τήν ἔμπονον χρῆσιν τῆς διανοίας μας ἀπαιτεῖται καί ἡ κοινωνία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἡ ὁποία προϋπέθετε κάθαρσιν καί προσευχήν.

Ὁ Μέγας Βαρσανούφιος ἐρωτηθείς διατί τινες τῶν Ἁγίων παρενέβαλον εἰς τάς συγγραφάς των ὡρισμένας ἐσφαλμένας ἀπόψεις, ἀπήντησε πρῶτον μέν ὅτι οἱ Ἅγιοι Πατέρες, κἄν ἅγιοι ἦσαν, μή νομίσητε ὅτι ὅλα τά βάθη τοῦ Θεοῦ γνησίως ἠδυνήθησαν καταλαβεῖν, δεύτερον δέ ὅτι ταύτας «ἐλάλησαν έκ τῶν μαθημάτων τῶν διδασκάλων τῶν πρό αὐτῶν, μή διακρίναντες τούς λόγους, εἰ ὀφείλουσι πληροφορηθῆναι ὑπό τοῦ Θεοῦ διά δεήσεως καί ἐντεύξεως, εἰ ἀληθῆ εἰσί· καί συνεμίγησαν αἱ διδασκαλίαι· ... Ὅταν οὖν ἀκούσῃς τινός αὐτῶν ὅτι τι παρά Πνεύματος Ἁγίου ἤκουσεν ἅπερ λαλεῖ, τοῦτο πληροφορίᾳ ἐστί καί ὀφείλομεν πιστεῦσαι» (Βίβλος Βαρσανουφίου καί Ἰωάννου, Ἀπόκρισις ΧΔ’), ἐνῷ τά λοιπά θέτομεν ὑπό ἔλεγχον «διά δεήσεως καί ἐντεύξεως».

Ἐν συμπεράσματι, καλῶς ἐκοπιάσαμεν ἀναζητήσαντες διά τοῦ ἐν ἐγρηγόρσει νοός τί τό θέλημα τοῦ Κυρίου, τό ἀγαθόν καί εὐάρεστον καί τέλειον (Ρωμ. 12,2). Πρέπει ὅμως νά ζητήσωμεν καί νά ζητῶμεν διαρκῶς «διά δεήσεως καί ἐντεύξεως», κατά τήν διατύπωσιν τοῦ Ἁγίου Βαρσανουφίου, «μεταμορφούμενοι τῇ ἀνακαινώσει τοῦ νοός ἡμῶν», εἶναι ἀληθῆ, ὅσα ἐξηγάγομεν συμπεράσματα καί ὅσα ἐκάστοτε ἐξάγομεν καί μέλλομεν νά ἐξαγάγωμεν, ἵνα μή συμμιγοῦν ἀνθρώπιναι διδασκαλίαι εἰς τάς θείας. Διότι ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία δέν διδάσκει διδασκαλίας ἀνθρωπίνας, ἀλλά ἀποκαλυφθείσας ἐκ Θεοῦ, καί συνεπῶς ὀφείλομεν καί ἡμεῖς νά διακρίνωμεν καί νά ἀποσαφηνίζωμεν πότε ὁμιλοῦμεν κατ’ ἰδίαν κρίσιν καί πότε φερόμενοι ἐκ Πνεύματος Ἁγίου.

Αὐτό εἶναι καί τό σπουδαιότερον καθῆκον μας. Καί μέ τήν θερμοτάτην εὐχήν ὅπως ἀνταποκριθῶμεν καί εἰς αὐτό μετά τοῦ ἰδίου ζήλου μετά τοῦ ὁποίου ἐξετελέσαμεν τήν ἔρευναν καί τήν παρουσίασιν τῶν πορισμάτων αὐτῆς, κατακλείομεν τόν λόγον.

Εὐχαριστοῦμεν ὅλους σας. Καί ἐπιδαψιλεύομεν εἰς ὅλους σας ἀμέριστον καί ὁλόθυμον τήν πατρικήν καί Πατριαρχικήν ἡμῶν εὐλογίαν, ἐπικαλούμενοι ἐφ’ ὑμᾶς τήν χάριν καί τό πλούσιον ἔλεος τοῦ Θεοῦ καί τήν κοινωνίαν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἀμήν.